„Sukces z dnia na dzień zajął mi 15 lat” – Jose Mourinho
Czas się przywitać i zacząć od krótkiego wprowadzenia. Mój pierwszy tekst z serii „Sportowy umysł”, w którym skupię się na kwestii psychologii w sporcie rozpoczął się cytatem wybitnego trenera. Człowieka, który doskonale zdaje sobie sprawę, że sport zawodowy to żmudna, intensywna, nudna i wyboista droga. Droga, która niewiele jednostek prowadzi na szczyt. Zdecydowaną większość sprowadza na ścieżki z których tylko w miarę szybkie zejście, pozwala na bezproblemową dalszą egzystencję w danej profesji.
Nie chcę tutaj pisać, czym jest psychologia sportu, dlaczego jest ona ważna w dzisiejszych czasach itd. To wie już dużo osób, a jak nie to odsyłam do wyszukiwarki internetowej, ogólników na te tematy jest wiele. Chcę tutaj przybliżyć każdemu to, z jakimi problemami zmagają się w czasie kariery piłkarze, aby ludzie zobaczyli, że nie są to roboty. W jaki sposób z tymi problemami mogą walczyć oraz w jaki sposób sami sobie mogą w wielu problemach pomóc. Warte wspomnienia są też kwestie pracy z dzieciakami. Aby młody trener wiedział na jakie sytuacje zwrócić uwagę i jak budować sferę mentalną u młodego zawodnika.
Sport to zdrowie!
Piłka nożna to sport, a jak głosi popularna opinia „sport to zdrowie” i nie można się z ów zdaniem spierać, jeżeli mamy na myśli jego rekreacyjną formę. Co jednak w przypadku sportu zawodowego? Sport zawodowy charakteryzuje się tym, że zawodnik poprzez jego uprawianie świadczy pracę, za którą na mocy podpisanego kontraktu, pobiera wynagrodzenie. Definicja może nie akademicka, ale za to prosta i przejrzysta. Zawodowy sportowiec musi więc dla zapewnienia sobie i swojej rodzinie godnego życia decydować się na wiele wyrzeczeń, zarówno w sferze fizycznej, poprzez dużo większy czas poświęcony treningowi, jak i sferze psychicznej.
Oswojony stres
Profesjonalne uprawianie sportu wiążę się nie tylko z chwilami spędzanymi na zawodach i możliwością weryfikacji własnych umiejętności na tle innych zawodników. Jest to także ciągła walka z samym sobą, w której następuje konieczność wykazywania się odwagą, kreatywnością i wyznaczaniem sobie drogi, która będzie sprzyjać w prawidłowym rozwoju. Sport zawodowy zmusza zawodnika do nieustannego przekraczania granic, do ogromnych obciążeń zarówno fizycznych, jak i psychicznych. Wiążę się to z ciągłym nastawieniem na poprawianie wyników, mnóstwem wyrzeczeń w diecie, odmawianiem sobie przyjemności, dbaniem o odpowiednią ilość i jakość snu, a także funkcjonowanie na granicy własnych możliwości. Taki styl życia można porównać do życia ascety. Wszystkie te czynniki składają się na przeciążenia, jakie zachodzą w organizmie człowieka. Sprzyja to powstawaniu wielu emocjonalnych napięć, za którymi kryje się stres. Niestety, aktualnie w świecie zawodowego sportu funkcjonuje obraz atlety posiadającego zdecydowanie większe zasoby fizyczne, psychiczne i materialne. W związku z czym nie powinien w umysłach fanów doświadczać takich samych problemów natury psychicznej, jak osoba, która nie jest czynnym zawodnikiem.
Kibice zdają się nie rozumieć, że dążenie do wymarzonej kariery może powodować problemy w życiu osobistym oraz powodować głębokie zaburzenia psychiczne. Niestety, takie podejście pokutuje również wśród samych zawodników. Może to oczywiście skutkować wieloma negatywnymi zachowaniami, których wpływ może wiązać się z próbami ich wypierania. Co w konsekwencji będzie prowadzić do wzrostu reakcji negatywnych, problemów z samopoczuciem, zachwianiem poczucia własnej wartości.
Taki model zachowania może w konsekwencji prowadzić do wzrostu oddziaływania na organizm stresu. A co za tym idzie? Często braku postępów treningu oraz towarzyszącym im frustracji i złości. Na ten problem coraz częściej zwracają uwagę również trenerzy, dając głośniejszy wyraz temu, aby w procesie treningowym uwzględnić aspekty psychologiczne. Pozwalają one na wykorzystywanie psychologicznych technik radzenia sobie ze stresem, technik motywacji i umiejętności interpersonalnych w świadomym regulowaniu napięć emocjonalnych, które to pojawiają się w trakcie treningu czy też meczu, wpływają na lepsze kontakty międzyludzkie. Dzięki napięciom emocjonalnym zawodnik może lepiej czuć się w grupie i w przypadku zmagania z problemem łatwiej o nim powiedzieć i poprosić o pomoc.
Depresja u sportowców
Na przestrzeni ostatnich lat, zjawisko wzmożonego stresu wśród sportowców staje się coraz częstsze. Według badań, profesjonalni piłkarze są narażeni na bardzo wiele czynników stresogennych. Skutki tego są coraz bardziej dramatyczne, a w skrajnych przypadkach prowadzą do depresji i samobójstw. W badaniach przeprowadzonych przez organizację FIFPro (Międzynarodowe Stowarzyszenie Piłkarzy) pod przewodnictwem Vicente Gouttebarg’a aż 38% z 607 aktywnych zawodników przyznało się do doświadczania stanów depresyjnych oraz zaburzeń lękowych i silnego stresu. To bardzo dużo, a tendencja tych zjawisk na przestrzeni lat wydaje się wzrastać.
Działalność sportowa jest w pewnym sensie typowa. Poprzez jej częste powtarzanie dochodzi do ustabilizowania jej wewnętrznej organizacji oraz wchodzących w jej skład elementów. Same zadania sportowe skupiają się ponadto na dążeniu do ciągłej poprawy wyników. Czynności, które mają pomóc sportowcowi w realizacji tego celu powinny być prowadzone według ustalonych i powtarzających się zasad. Pomimo takiego, a nie innego charakteru działalności sportowej, który wydawać by się mógł prosty, uporządkowany i bezpieczny, obfituje ona w sytuacje trudne, a dokładniej mówiąc w stres. Konieczność ciągłej poprawy wyników, funkcjonowania na granicy swoich możliwości somatycznych i psychicznych, przyczynia się do narastającego, chronicznego zmęczenia, co sprzyja zaburzeniom natury psychosomatycznej czy powstawaniu kontuzji.
Piłka nożna wymaga od zawodnika bardzo wielu cech związanych z odpornością psychiczną oraz równowagą emocjonalną. Piłkarz powinien charakteryzować się adekwatną samooceną, wiarą w swoje siły i powodzenie całej drużyny. Powinien potrafić opanowywać emocje, być nastawionym na sukces, przejawiać pozytywny sposób myślenia. Odznaczać się wysoką zdolnością adaptacyjną i umiejętnością antycypacji zamysłów partnerów i rywali oraz przejawiać skłonność do integracji grupowej.
Sytuacje występujące na boisku i będące składową sytuacji sportowej często prawidłowo uznawane są za obciążające, a piłka nożna obfituje w wiele sytuacji trudnych którym towarzyszą bardzo silne emocje. Ich realizacja może wymagać dużego wysiłku i zaangażowania ze strony zawodnika.
Sytuacje trudne
Korzystając z badań najwybitniejszej w tej dziedzinie badaczki, czyli Gagajewej, wyróżnię trudności natury obiektywnej, które są uwarunkowane cechami danej dyscypliny sportowej oraz subiektywne, które z kolei uwarunkowane są cechami osobowościowymi piłkarza.
Przygotowanie fizyczne
Obiektywne trudności można w tym przypadku wiązać z przygotowaniem fizycznym zawodnika. W tym przypadku obciążenia fizyczne, które bardzo często są ustawione w punkcie granicznym danego organizmu lub nawet go przekraczają zmuszają organizm do stałego pokonywania swoich fizycznych barier i mierzenia się z krańcowym zmęczeniem. Częste są sytuacje, gdy podczas meczu toczonego w bardzo szybkim tempie zawodnik w jego końcowej fazie odczuwa skurcze lub łapie groźne kontuzje mięśniowe. Wiąże się to nie tylko ze sferą fizyczną, ale ma wyraźny wpływ na psychiczny aspekt funkcjonowania zawodnika, który musi sobie radzić z nieprzyjemnymi uczuciami powstającymi w chwili zwątpienia.
Elementy techniczne
Kolejną grupę trudności stanowią tutaj sytuacje związane z wykonywaniem elementów technicznych. Potrzeba dużej koncentracji, uwagi i skupienia oraz kwestia dobrej koordynacji ruchowej i dokonywania szybkich zmian ruchowych niosą za sobą potrzebę dużego skupienia i panowania nad ciałem. Również działania taktyczne, w skład których wchodzi konieczność szybkiej i dokładniej orientacji w złożonym i stale zmieniającym się środowisku meczowym, konieczność dokonywania szybkich i zamierzonych zmian w planie taktycznym, na które wpływa aktualna sytuacja boiskowa oraz umiejętność szybkiego zaadoptowanie się do niej mogą być sytuacją trudną.
Ostatnimi dwoma grupami sytuacji trudnych są ogólne warunki działania piłkarza i środowiska w którym prowadzona jest gra oraz praca treningowa. Trening niesie za sobą potrzebę prowadzenia systematycznej pracy na przestrzeni wielu lat. Potrzebę przestrzegania reżimu treningowego, co wiążę się z potrzebą dużego samozaparcia oraz umiejętności systematyczności i planowania. Z kolei warunki działalności piłkarza i środowiska w którym przeprowadzana jest gra, warunkują w pewnym stopniu to jak zawodnik radzi sobie z pozostałymi trudnymi sytuacjami.
Oddziaływanie silnych bodźców zewnętrznych
Należeć do nich może żywiołowo reagująca publiczność. Przyczynia się ona znacznie do tego jak piłkarz radzi sobie z elementami taktyczno-technicznymi. Wpływ na to mogą mieć również niekorzystne warunki gry, takie jak zła pogoda i w konsekwencji tego zły stan boiska. Gra w złych warunkach może dodatkowo uaktywniać u gracza strach przed doznaniem urazu oraz irytacje z powodów tego, że do gry wkrada się element losowy. Sytuacjami trudnymi wchodzącymi w skład tej właśnie grupy są również zwykłe wydarzenia boiskowe takie jak nieoczekiwane prowadzenie przeciwnika, niewystarczające odstępy czasu między poszczególnymi zawodami i zbyt duża liczba meczów przeprowadzanych w sezonie.
Trudności subiektywne występujące w piłce nożnej związane są z negatywnymi stanami emocjonalnymi. Stany te mogą obniżać zdolność piłkarza do zadań potrzebnych do prawidłowego wykonania swojej pracy. Źródło tych trudności kryje się w warunkach zewnętrznych i indywidualnych psychicznych właściwościach sportowca. Zaliczyć możemy do nich negatywny stan przedstartowy, występujący najczęściej przed bardzo ważnymi zawodami. Zwłaszcza u mniej doświadczonych piłkarzy, ale nie ma reguły i zdarza się on zawodnikom bez względu na ich boiskowy staż. Stan ten wpływa negatywnie na piłkarza wyraźnie obniżając jego pewność siebie oraz wiarę w zwycięstwo. Inną subiektywną trudnością stojącą niejako na drugim biegunie do negatywnego stanu przedstartowego jest stan tzw. „samouspokojenia” przed zawodami. Pojawia się on często przed meczem z rywalem, który teoretycznie jest zdecydowanie słabszy i zwycięstwo z nim nie powinno sprawić nam szczególnych trudności. Może prowadzić to do lekceważącego podejścia do meczu, obniżenia gotowości do walki w celu osiągnięcia zwycięstwa, a tym samym porażki.
Lęki powodują stres i odwrotnie
Kolejnymi subiektywnymi trudnościami wywołującymi stres są lęki. Lęk przed porażką pojawiający się zazwyczaj przed bardzo istotnym meczem. Meczem, którego ciężar gatunkowy przytłacza zawodnika na tyle, że nie jest on w stanie grać na najwyższym swoim poziomie. Lęk przed odpowiedzialnością, który pojawia się u zawodników zarówno przed jak i w wyniku sytuacji zaistniałych już w trakcie gry. Przykładem dobrze ilustrującym taką sytuację jest wykonywanie rzutu karnego w niezwykle ważnym momencie istotnego dla losów turnieju bądź sezonu spotkania. Świadomość wielkiej odpowiedzialności w takich okolicznościach rodzi olbrzymi strach. Zawodnik doświadcza wtedy podwyższonego poziomu adrenaliny, ciśnienia, zwiększonej potliwości oraz szybszego i spłyconego oddechu. W takim stanie musi wykonać zagranie, które być może wywinduje go do roli bohatera. Jednak równie dobrze może zepchnąć na margines, gdzie stanie się obiektem drwin ze strony kibiców.
Lęk przed urazami i poważnymi kontuzjami
Młody zawodnik doznający poważnej kontuzji często nie jest na takim etapie swojej kariery w której może liczyć na pełną pomoc środowiska i klubu w powrocie do zdrowia. Zdarza się, że sam musi podejmować wiele wysiłków, których największe gwiazdy podejmować nie muszą w celu powrotu do pełnej sprawności. Jednak ten powrót nie jest regułą. Nie wszyscy wracają po kontuzji do pełnej sprawności. Może skutkować to brakiem możliwości na wejście już na ten poziom, na którym było się przed urazem. Lęk tego typu ujawnia się u wszystkich zawodników w niektórych momentach sezonu. Najczęściej występuje u graczy wracających do sportu po długim urazie. Zaczynają oni grać asekuracyjnie i znacznie poniżej swoich możliwości, nie chcą dawać z siebie wszystkiego w obawie przed ponownym urazem i mozolnej drodze powrotu do zdrowia.
Lęki księgowe i organizacyjne
Grupą trudności, która nie odnosi się do wydarzeń boiskowych są sytuacje dotyczących wypłat, kontraktów, transferów, pewności zatrudnienia. Problemy występujące w tym aspekcie mają bardzo duży wpływ na odczuwanie innych powyżej opisanych sytuacji trudnych. W Polsce jak i na świecie, dalej często zdarza się, że zawodnik nie otrzymuje swojego wynagrodzenia w całości na podstawie podpisanego z klubem kontraktu. Do wypłaty pełnej kwoty zmuszeni są podpisywać umowy z innymi podmiotami. Sytuacja ta jest szczególnie trudna ponieważ w przypadku zaległości płacowych, piłkarzowi dużo trudniej wyegzekwować zaległe pieniądze oraz w wyniku zaległości nie kontraktowych nie ma on możliwości zerwania kontraktu z winy klubu. Powoduje to patologiczne sytuacje. Klub wypłaca zawodnikowi pieniądze zapisane w kontrakcie, a jednocześnie nie wypłaca tego wynagrodzenia, które ujęte zostało w innej umowie.
***
Opisane prze zemnie tutaj problemy może rzucą trochę inne spojrzenie na zawodowych piłkarzy. Sam jako kibic wiem, że wiele razy nie jest łatwo zrozumieć zawodnika. Życie kogoś kto dobrze zarabia oraz robi to co lubi nie musi być usłane różami. Jak widzimy sytuacji stresujących spotykanych w piłce nożnej jest wiele, ale jak można z nimi walczyć? Tę kwestię postaram się poruszyć w swoim drugim tekście, na który już serdecznie zapraszam.
